Elżbieta Pieńkowska
Słowem wstępu …
Jeszcze 50 lat temu nie uznawano innych znaczących różnic pomiędzy kobietami
i mężczyznami, poza tymi, które związane były z anatomią i prokreacją.
W Polsce do debaty naukowo – społecznej refleksje na temat dymorfizmu płciowego
w obszarze ludzkiego mózgu, wprowadza, między innymi, pod koniec lat osiemdziesiątych, książka Anny Moir i Davida Jessela Płeć mózgu.
Jej główna teza zawarta jest w cytacie: „Płcie są odmienne, ponieważ mózgi kobiet i mężczyzn różnią się od siebie. Mózg, narząd najważniejszy tak dla ludzkich emocji, jak i działań jest u nich skonstruowany odmiennie. Przetwarza on informacje w różny sposób, co daje w efekcie odmienne postrzeżenia, preferencje i zachowania” (Moir, Jessel, 1993).
Biologia zaplanowała różne funkcje dla kobiet i mężczyzn, a ewolucja je wzmocniła oraz udoskonaliła, a oddziaływania środowiskowe, a przede wszystkim socjalizacyjne umożliwiły ich ekspresję w różnych kontekstach działań ludzkich. Dlatego po etapie odkryć naukowych w obszarze neuronauki wskazującej na istnienie zaprogramowanych już prenatalnie różnic płciowych, nadchodzi etap skutecznego wykorzystania poczynionych odkryć szeroko rozumianej praktyce społecznej. Wyłączne wskazywanie prymatu jednej płci nad drugą jawi się jako nieskuteczne.
Już pod koniec XIX wieku Francis Gatton podjął się systematycznej analizy różnic pomiędzy płciami. Już wówczas zwrócił on uwagę na większą siłę fizyczną u mężczyzn oraz ich wrażliwość na ostre i świszczące dźwięki, zdolność do pracy w warunkach stresu. A u kobiet – na większą wrażliwość na ból (ibidem). W latach pięćdziesiątych XX wieku, autor słynnych testów inteligencji, David Wechsler wskazywał na trudność w uzyskiwaniu neutralnych płciowo wyników w badanym przez siebie obszarze: ”Nasze badania potwierdziły to, o czym często zapewniali poeci i powieściopisarze, a w co od dawna wierzyli zwykli ludzie, mianowicie, że mężczyźni, nie tylko zachowują się, ale i myślą inaczej niż kobiety” Wechsler, 1958, s. 46).
Wcześniej różnice między płciami przypisywano rozwojowi i funkcjonowaniu
w różnym środowiskach i przez to, odmiennemu nabywani doświadczeń. Stąd też, etyka i perspektywa feministyczna wskazywała, że różnicowanie możliwości kobiet i mężczyzn
w różnych kontekstach społecznych jest bezpodstawne.
Dość mocno te tezy wzmocnił psycholog John Money z Uniwersytetu Hopkinsa w Stanach Zjednoczonych, który był zdecydowanym zwolennikiem teorii neutralności seksualnej dziecka po narodzinach. Dowodził on, że różnice między kobietami i mężczyznami są wynikiem warunkowania społecznego. Money mówił: „W momencie narodzin psychoseksualność jest niezróżnicowana. […] zróżnicowanie na męską i kobiecą następuje pod wpływem różnych doświadczeń dorastania” (Money, . Zgodnie z założeniem Money’a kobietą lub mężczyzną nie rodzimy się tylko stajemy pod wpływem oddziaływań środowiskowych. Jednak sprawa Bruce’a Reimra z przełomu lat 60 i 70 poprzedniego stulecia, mocno zachwiała przekonaniami Money’a. Sprawiła również, że powstała niezaprzeczalna potrzeba uporządkowania koncepcyjnego obszaru seksualności oraz prawidłowości jej rozwoju w cyklu życia jednostki. Potrzeby jednoznacznego oddzielenia biologicznej pespektywy płci (określanej jako sex w języku angielskim) od gender, która jest psychospołecznym konstruktem zawierającym psychologiczne, kulturowe oraz społeczne poczucie przynależności do płci męskiej lub żeńskiej i odnosi się do zestawu oczekiwań wobec przejawów kobiecości
i męskości funkcjonującego w danej społeczności czy kulturze.
Badania naukowe w zakresie obszernie pojętej neronauki stopniowo wprowadzają do dyskursu naukowego niepodważalne zagadnienie związane ze zróżnicowaniem płci na poziomie neurobiologicznym, neurohormonalnym oraz neurochemicznym. A to, z kolei, znajduje swoje odbicie, na poziomie odmiennego funkcjonowania płci w obszarze poznawczym, emocjonalnym i interpersonalnym.
Hormony już w okresie prenatalnym determinują odmienną męską i żeńską organizację mózgu w czasie jego rozwoju.
Badania zmian w zakresie bioelektrycznej aktywności mózgu podczas recepcji bodźców, różnic poziomów ciśnienia w przepływie krwi w mózgu podczas neurologicznych reakcji na bodźce, a także rejestrowanie aktywności mózgu podczas neuroobrazowania, odkrywają różnice między płciami w strukturze i funkcjonowaniu mózgu kobiety i mężczyzny.
Riedl i Javor (2012) skoncentrowali się na analizie neurohormonalnej mózgu i badali u obu płci, między innymi, poziom oksytocyny, jako hormonu wpływającego na tzw. zachowania „ufne” w relacjach z innymi. Nie pomijając indywidualnego zróżnicowania, hormon ten jest wrażliwy na działanie hormonów płciowych. Okazało się , że oksytocyna jest substancją, której poziom wzrasta pod wpływem żeńskiego hormonu płciowego - estrogenu, a maleje pod wpływem testosteronu. Wyniki poczynionych analiz wykazały, że kobiety
w porównaniu z mężczyznami cechowała w mózgu większa ilość receptorów tej substancji. Wpływ oksytocyny na poziomie behawioralnym jest wzmacniany poprzez dodatnie sprzężenie zwrotne z wydzielaniem takich neuroprzekaźników, jak serotonina i dopamina. Co nie wydaje się zaskakujące, jeśli weźmie się pod uwagę to, że serotonina korzystanie oddziałuje na nastrój i obniża lęk, tak więc zachowanie doświadczane jest jako przyjemne i jako takie może mieć cechy samowzmacniające. Wyższy poziomy oksytocyny u kobiet stwierdzono również w sytuacjach opieki nad innymi osobami (ibidem).
Fluktuacja poziomu oksytocyny występuje u obu płci, ale u kobiet zmienność ta jest widoczna podczas cyklu miesięcznego, a u mężczyzn wzrost tego hormonu zaobserwowano w czasie po odbyciu stosunku intragenitalnego (jednak jest jej mniej niż u kobiet i ilość jej receptorów też jest mniejsza) (Zak, 2008). Cosgrove (2007), wskazuje, że testosteron jest odpowiedzialny za zmniejszanie efektów działania oksytocyny.
W trakcie cyklu miesięcznego u kobiet w okresie owulacji, kiedy poziom estrogenu osiąga swoją najwyższą wartość i tworzy takie wpływy neurochemiczne na mózg kobiety, że -w porównaniu z mężczyznami - przejawia ona lepsze funkcjonowanie w zakresie zapamiętywania, aktywności werbalnej, relacji społecznych i motoryki. A w odbiorze społecznym są bardziej atrakcyjne interpersonalnie. Odpowiedzialnym za te zmiany jest estrogen, ponieważ rozszerza on naczynia krwionośne w mózgu i przez to zwiększa się przepływ krwi. W okresie miesiączki, chemia mózgu ponownie się zmienia i tym razem, przy obniżonym poziomie estrogenu, kobiety osiągają lepsze wyniki w zakresie wyobraźni przestrzennej i umiejętności matematycznych (Zak, 2008).
Wydzielanie testosteronu jest regulowane rytmem dziennym - najwyższy poziom osiągając o 8.00 rano, a najniższy o 8 wieczorem (Andersena i in., 2011). Badania wskazują również, że poziom testosteronu wzrasta wówczas, gdy mężczyzna zajmuje dominującą pozycję społeczną, a spada kiedy tej pozycji jest pozbawiony.
Prace naukowe (Ruigrok i in. 2014) dotyczące różnic płciowych w kontekście struktury mózgu, wskazują na pierwszą z istotnych kwestii, jaką jest wielkość mózgu. Doprecyzowanie tej dość wcześnie odkrytej różnicy ujawnia, że, choć mózg męski jest większy, to jednak ogólna zawartość w nim istoty szarej jest większa u kobiet[1] (Cosgrove i in., 2017) Stwierdzono i potwierdzono w dalszych badaniach, że hipokamp – struktura odpowiedzialna, między innymi, za pamięć długoterminową- jest większy u kobiet. Okazało się również, że zróżnicowanie tego obszaru u płci uwidoczniło się w procesach neurotransmisji podczas uczenia się w stresogennych warunkach. (McEwan, 2000) doświadczenia na szczurach i małpach – uszkodzenia mózgu nie były widoczne u osobników żeńskich produkujących estrogen).
Kolejną różnica została stwierdzona została w ciele migdałowatym: lewa jego część
u kobiet jest zaangażowana w zapamiętywanie emocjonalnych treści, a u mężczyzn prawa jest zaangażowana tę samą aktywność.
Na neurologicznym poziomie ekspresji seksualnej istotne jest, aby wspomnieć, że:
- hipokamp w okresie prenatalnym pozostaje pod znaczącym wpływem hormonów płciowych – jako część układu limbicznego odgrywa (wraz z innymi czynnikami) znaczącą rolę w regulacji zachowań seksualnych;
- pole przedwzrokowe – wpływa na przejawianie zachowań kopulacyjnych – obszar większy u dorosłych mężczyzn (w porównaniu z dorosłymi kobietami);
- wielkość jądra łożyskowego prążka krańcowego wpływa na tożsamość płciową (kluczowa jest tu ilość neuronów obecnych w tej strukturze i jej wielkość – u transseksualnych mężczyzn M/K jądro jest w wielkości zbliżonej do kobiet, a u mężczyzn jest znacznie większe) (Lehmiller, 2014);
Dorren Kimura wcześnie wprowadza do debaty na temat różnic między płciami wyniki swoich badań. Wskazuje ona, że w testach werbalnych wyższe wyniki osiągały badane dziewczynki i kobiety. Według niej funkcje mózgu odnoszące się do mechanizmów językowych, takich jak ortografia, gramatyka czy fonetyka są odmiennie zorganizowane u kobiet i mężczyzn: u kobiet są one bardziej skupione i mieszczą się z przodu lewej półkuli, a u płci przeciwnej – z przodu i z tyłu lewej półkuli. Jest to związane z tym z rozproszoną lub skupioną strukturą danego obszaru: przy rozproszeniu musi zostać włożony większy wysiłek, a by je uruchomić (Kimura, 1987, za: Moir, Jessel, 1983).
W podobnym tonie Sandra Witleson twierdzi, że różnice w strukturze mózgu mężczyzny i kobiety mogą powodować, na przykład, że mężczyźni są skuteczniejsi
w wykonywaniu dwóch czynności jednocześnie (np. czytanie mapy i mówienie), jeśli to, co robi jest kontrolowane przez inną półkulę – u kobiet większość czynności jest kontrolowanych przez obie półkule jednocześnie (Witleson, 1978, za: Moir, Jessel, 1983).
Trudno zaprzeczyć, że zróżnicowanie płciowe w wymiarze neurobiologicznym jest potwierdzonym empirycznie faktem. Jednak samo wskazanie różnic obecnie już nie wystarcza, aby na ich postawie dokonywać analiz na poziomie indywidualnym – niewątpliwie neurologiczna ocena struktur mózgu oraz zachodzących w nim procesów neurochemicznych
i neurotransmisji pozwala na identyfikację płci mózgu, ale już w odwrotnym kierunku taka analiza nie jest tak oczywista. Czyli płeć jest zmienną w znacznym stopniu różnicującym strukturę i funkcjonowanie różnych obszarów mózgu, ale nie wystarczającą w opisie jednostki.
Daphne Joel – badaczka z Uniwersytetu w Tel-Awiwie, w 2009 uruchomiła feministycznie nacechowaną (co sama podkreślała) burzliwą dyskusję wokół neurologicznego zróżnicowania między płciami. Na podstawie przeprowadzonych analiz i badań włąsnych, podkreślała znaczą relatywność owego zróżnicowania i wskazywała na niskie znaczenie biologicznych konsekwencji płci w formowaniu się struktur mózgowych (Cameron, 2015).
Jednak w efekcie zainicjowanej polemiki naukowej w 2015 roku, nawet Joel kompromisowo przyznaje, że trudno jest odmówić biologicznemu wymiarowi płci roli swoistego filtra dla stymulacji środowiskowej prowadzącej w efekcie do indywidualnej ekspresji behawioralnej kobiety i mężczyzny. W swoich kolejnych badaniach nie zaprzecza zróżnicowaniu mózgów kobiety i mężczyzny, jakkolwiek nadal nie uznaje płci jako wyłącznej zmiennej różnicującej. Wpisuje się w trwającą, nie tylko w obszarze nauk społecznych, debatę o androgynii w seksualności i stawia tezę o istnieniu trzeciego rodzaju mózgu - obok mózgu kobiecego, czy męskiego – mózgu, który zwiera zrównoważone proporcje neurochemicznie uwarunkowanych cech obu płci (ibidem).
W świetle trwających debat naukowych i przeprowadzonych badań (które długo
i stopniowo dojrzewały metodologicznie i etycznie- zapewne nadal nie ustają na tej drodze), niewątpliwie płeć jest istotnym czynnikiem kształtującym jednostkę od momentu poczęcia -
w chwili zapłodnienia, kiedy pojawia się diada chromosomów płciowych.
Dlatego na podstawie powyższych rozważań, na podstawie zgromadzonych
i częściowo przedstawionych faktów naukowych, stawiam tezę, że oddziaływania środowiskowe nie mają mocy zmiany tego, co zaplanowane zostało już prenatalnie, lecz mogą jedynie wzmacniać i doskonalić wcześniej zakodowany w mózgu plan.
Literatura:
Lehmiller, J. (2014). The Psychology of Human Sexuality. West Sussex: Wiley Blackwell
Fine, C., Herbert, J. (2017). Is testosterone the key to sex differences in human behavior? The Psychologist, 10, 45-48
Ryan, L. (2016). Sex Differences Through a Neuroscience Lens: Implications for Business Ethics. Journal of Business Ethics, 144, 771-782
Rad, M., Momennezhad, M., Naseri, S., Nahidi, M. (2014).Sexual Differences of Human Brain. Reviews in Clinical Medicine, 1/2, 14 – 19
Cameron, D. (2015). Evolution, Language and the Battle of the Sexes. A Feminist Linguist Encounters Evolutionary Psychology. Australian Feminist Studies, 30/86, 351-358
Moir, A., Jessel, D., (1993). Płeć mózgu. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy
Zak, P.J. (2008). The neurobiology of trust. Scientific American, 298, 88-95
Andersena, M.L., Alvarenga, T.F., Mazaro-Costab, R. (2011). The association of testosterone. Sleep, and sexual function in men and women. Brain Research, 1416, 80-104
Cosgrove, K.P., Mazure, C.M., Stanley, J.K. (2017). Evolving knowledge od sex differences in brain structure, function and chemistry. Biological Psychiatry, 62, 847-855
Riugrok, A.N., Salimi-Khorshidi, G., Lai, M. (2014). Meta-analysis of sex differences in human brain structure. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 39, 34-50
Riedl, R., Javor, A. (2012). The biology of trust: Integrating evidence from genetics, endocrinology and functional brain imaging. Journal of Neuroscience, Psychology, and Economics 5, 63-91
Wechsler, D.(1958). Sex differences in intelligence. The Measurement and Appraisal of Adult Intelligence. Baltimore: Williams and Wilking.
[1]Istota szara związana jest z percepcją zmysłową, kontrolą motoryczną, emocjonalną oraz werbalną, a także samokontrolą.